Gelijkzwevende stemming piano - klinkt mijn piano altijd vals?
Waarom klinkt een piano altijd vals?
08 augustus 2014 
3 min. leestijd

Waarom klinkt een piano altijd vals?

Altijd vals? Ik heb hem net laten stemmen, dan is hij toch niet vals? Jawel, een piano is altijd vals. Je bent waarschijnlijk zo gewend aan de stemming van de piano dat je het niet merkt, maar het is toch echt zo. Hoe dat komt? Vandaag een klein stukje geschiedenis over de stemming van de moderne piano.

12-toonstelsel

In westerse landen is gekozen om muziek te maken volgens het 12 toonstelsel. We hebben afgesproken dat een octaaf van C naar c, bestaat uit twaalf afstanden: c-cis-d-dis-e-f-fis-g-gis-a-ais-b-c   of  c-des-d-es-e-f-ges-g-as-a-bes-b-c. In andere werelddelen wordt ook met andere toonsystemen gewerkt, bijvoorbeeld in India. Daardoor klinkt de muziek daar heel anders dan onze muziek. In al onze muziek, klassieke maar ook in popmuziek, gebruiken we het 12-toonstelsel.

Tertsen, kwarten en kwinten

In het 12 toonsstelsel zijn tertsen, kwarten en kwinten heel belangrijk. Een terts is een afstand tussen 3 hele tonen, een kwart een afstand tussen 4 tonen en een kwint een afstand van 5 tonen. Deze afstanden zijn dominant, ze zijn heel belangrijk voor hoe een muziekstuk klinkt. Daarom werd de stemming van de meeste instrumenten bepaald door deze intervallen (afstand tussen tonen).

Pythagoras

Een helemaal zuivere klinkende kwint wordt een reine kwint genoemd. In de Middeleeuwen vonden ze die kwint zo belangrijk, dat ze voor instrumenten de Pythagoreïsche stemming gebruikten. Bij deze stemming worden reine kwinten op elkaar gestapeld. Begonnen ze bijvoorbeeld bij de c, dan stemden ze daar vervolgens de g op af. Daarna stemden ze de volgende kwint, de d, weer op die g af, zodat er een reeks van zuivere kwinten ontstond. Maar als je een instrument op die manier stemt, dan kom je niet precies goed uit op de volgende toon van het octaaf. Maar de stemming van het octaaf (bijvoorbeeld van C – c) moet natuurlijk ook precies kloppen. Dat zijn immers precies dezelfde tonen. Om dat verschil op te vangen werden de andere intervallen te hoog of te laag gestemd. De grote terts klonk bijvoorbeeld altijd heel vals. Toch waren ze in de Middeleeuwen tevreden met deze stemming en werden alle klavecimbels zo gestemd.

Middentoonstemming

Later in de Middeleeuwen besloten ze iets te veranderen aan de stemming, want ze vonden dat het toch beter moest kunnen. De afstand tussen de kwint werd wat kleiner gemaakt. Hierdoor klonk de kwint niet helemaal zuiver meer, maar was de grote terts beter van stemming. Ergens in de reeks zat altijd  wel nog een zogenaamde wolfskwint. Dat is een heel vals klinkende kwint, die ontstond doordat ergens de overgebleven afstand opgevangen moest worden. Daarvoor hadden muzikanten uit die tijd wel een oplossing, de wolfskwint speelden ze gewoon niet.

Welgetempereerde of welgetemperde stemming

Na de middentoonstemming werd de welgetempereerde stemming populair. Welgetemperd betekent dat de valsheid van intervallen getemperd of gematigd werden.  De afstand van de intervallen werd zo aangepast dat alle intervallen niet helemaal zuiver klonken, maar dat het verschil zo klein was, dat het acceptabel was. Het grote voordeel was dat je nu iedere toonsoort kon spelen,  dat kon met de oudere stemmingen nog niet. Drieklanken hadden in de welgetemperde stemming nog een heel eigen klank, waardoor de verschillende  toonsoorten een heel eigen karakter hadden.

Gelijkzwevende stemming

waarom klinkt een piano altijd vals?Pas aan het begin van de 20e eeuw werden piano’s gestemd volgens de gelijkzwevende stemming. Bij de gelijkzwevende stemming is de afstand tussen alle 12 de tonen van het octaaf precies gelijk. Eigenlijk is er dus een soort van compromis gesloten. Intervallen zijn allemaal net niet helemaal rein of zuiver, maar het verschil is zo klein, dat het voor ons gehoor acceptabel is. Daardoor kunnen we zonder problemen alle toonsoorten spelen en klinken alle toonsoorten ook min of meer gelijk. De voordelen van deze stemming waren zo groot, dat het beetje valsheid op de koop toe genomen wordt.

Zo komt het dat je piano dus eigenlijk altijd ‘vals’ klinkt, maar gelukkig horen we dat zelf dus niet en genieten wij van onze pianomuziek.

 

Over de schrijver
Rene Knops is geboren en getogen in Brabant. 51 jaar en al vanaf zijn tiende actief als pianist. Ook speelt hij graag op keyboards en synthesizers. Hij is al ruim 25 jaar verbonden aan de Muziekschool als piano- en keyboarddocent en later directeur. Ook als uitvoerend pianist en toetsenist heeft René jarenlange ervaring in binnen-, en buitenland. René is half autodidactisch en speelt graag op gehoor. Tijdens zijn studie klassieke muziek (piano) aan de Royal Schools of Music leer hij pas goed noten lezen. Al deze speelstijlen geeft René door aan zijn cursisten zodat ze zo breed en compleet mogelijk wordt opgeleid als een pianist of toetsenist. Volgens René kan écht iedereen piano leren spelen. Zijn doel is Plezier in muziek voor iedereen!
Evert
Door

Evert

op 23 Aug 2014

Dit is een zeer nuttig weetje en gelukkig kun je mede daardoor de meeste instrumenten op elkaar afstemmen. Wij hebben toch maar heel veel aan die pioniers van weleer te danken.Tegenwoordig zoek je op internet de stemming van een instrument en hoort tevens de klank. Ik denk ook dat er daarom zoveel muziek is die elke pianist anders laat klinken. Op een keyboard zit vaak een draaiknop om de toon iets hoger of lager te zetten, dat is heel slim om b.v. met instrumenten samen te spelen. Dat is ook bij René zo,die geeft je ondersteuning voor beginners, maar ook voor gevorderden zo lees ik hier en daar.Ik ben waarschijnlijk de oudste leerling en ik wou dat ik eerder was begonnen.Dus in dit geval zou ik aanraden: "Begint eer gij bezind"

Rene
Door

Rene

op 28 Aug 2014

Ja inderdaad Evert, een keyboard heeft inderdaad vaak ook een knop om je keyboard te "tunen" op een bepaald Golflengte in Hrtz. Verder heeft een keyboard(of synth) ook nog een andere handigheid en dat een knop (Transpose knop) waarmee je de toonhoogte kan veranderen. Dit noemt men transponeren, erg handig als je samen met andere een nummer speelt met erg veel zwarte toetsen. Met transponeren kan je ineens hetzelfde nummer gewoon op alle witte toetsen spelen. :-) Bedankt voor je bericht.

Nicole Keijzer
Door

Nicole Keijzer

op 17 Aug 2018

Ik heb het zo uitgelegd gekregen van mijn lerares: als je op een viool heel zuiver van c naar c speelt, kom je op die 2e c (octaaf) HOGER uit.dit is een natuurkunde praatje ( zoek het maar uit). op een piano zitten 8, 9 (of meer) octaven.maar al die octaven moeten gelijk zijn anders zou je b.v. helemaal rechts van de piano misschien wel 1/4 of 1/2 toon hoger uit komen.als alle octaven gelijk moeten zijn ( dit kan niet anders op een piano), dan stem je eerst al die octaven gelijk, maar daar tusseni moet je een beetje "schipperen". alles klinkt dus niet 100% zuiver, masr dit is zo miniem, dat je het niet hoort in die zin dat het je niet opvalt.bovendien word je afgeleid door de mooie samenklanken van een harmonisch instrument.instrumenten waarmee je meerdere tonen tegelijk kunt maken heten 'harmonie instrumenten" (piano, gitaar, harp enz.).instrumenten waar je per tel maar een toon tegelijk kunt maken, noemt men 'melodie-instrumenten'.bij melodie-instrumenten moet je de toon zelf maken ( met een strijkstok of door er lucht doorheen te blazen),dan kan je de toon zelf samenstellen en er net zoveel boventonen in spelen als je zelf hoort.hoe meer boventonen je kan horen, hoe meer je er kan spelen en hoe zuiverder het klinkt.als je ouder wordt ga je gaandeweg minder boventonen horen en ga je minder horen en dus minder zuiver spelen.dus ouderen worden vaak ontslagen uit een orkest omdat ze minder zuiver kunnen spelen.op instrumenten waarop je de tonen niet zelf hoeft te maken ( b.v.harp), maakt ouderdom niet uit.deze instrumenten zijn per definitie vals, of anders gezegd: niet helemaal zuiver, dus het maakt niet uit.

Reactie plaatsen